Jiddische Stimmen nach 1945 – Teil 3: Literarische Selbstzeugnisse der Schejres Haplejte

«Wir sind der Rest der Geretteten» – so nannten sich die jüdischen Überlebenden nach 1945: Schejres Haplejte. Ihre Gedichte und Kurzgeschichten sind geprägt von Selbstreflexion, jüdischem Witz und scharfer Kritik. Sie fragen, wie es weitergehen kann, wie man überlebt, schreibt und sich politisch organisiert. Dabei bezeugen sie die schwierigen Bedingungen, unter denen ein Leben neu erfunden werden musste.

Rachel Salamander, Beno Salamander und Eli Teicher lesen die Gedichte und Kurzgeschichten von Baruch Graubard und Yitskhok Perlov. Im Artikel finden Sie die vorgelesenen Texte zum Nachlesen – sowohl in deutscher Übersetzung als auch in jiddischer Sprache.

Ein Beitrag zum Monacensia-Dossier «Schejres Haplejte»*.

Literarische Selbstzeugnisse der Schejres Haplejte

Baruch Graubard: «Wir sind schon eine Partei»

Als ich, Mojsche Josl, mich in der Schejres Haplejte niedergelassen habe und angefangen habe, mit meinen kaputten Schuhen durch die Siebertstraße zu laufen, wo all die Komitees eingezogen sind, da ist mir die Sache ein bisschen seltsam vorgekommen.
Einmal habe ich sogar nachts geträumt, dass ich Adam aus der Schöpfungsgeschichte bin. Alles ist ein großer Schlamm, und über dem Schlamm liegt Nebel. Um mich herum kriechen Schlangen, springen Affen, und ein großer Bär wackelt auf den Hinterbeinen herum.
Ich muss ehrlich sagen: Ich habe mich darüber gefreut, dass ich bei der Schöpfung zuschauen konnte, wie aus einem Chaos ein bisschen Welt entsteht, und ich habe mir gedacht: ‹Ich, Mojsche Josl, bin am Anfang dabei, also werde ich aufpassen, dass die neue Welt in Ordnung bleibt.›
Aber es blieb nicht in Ordnung! Warum? Das will ich Ihnen gleich erzählen.
Ich stehe auf der Straße neben einem Trümmergrundstück, als ein Jude mit Brille auf mich zukommt.

«Sind Sie Mojsche Josl?», fragt er mich.
«Ja, das bin ich. Ich schau der Schöpfung bei der Arbeit zu.»
«Nur zuschauen ist verboten. Man muss mithelfen. Sie sehen, wir sind beide wie Handlanger angezogen», unterbricht mich der Mann.
Es stimmt, wir waren beide schäbig gekleidet.
«Wie heißen Sie, Verehrtester?», frage ich den neuen Bekannten.
«Dr. Jitzchak Kapege», antwortet mir der Jude.
‹An Doktoren ist bei uns kein Mangel›, denke ich mir. ‹Jeder Jude ist ein Doktor, ein Ingenieur ist dagegen gar nichts, Dreck.›
«Hören Sie mir zu, mein Freund», sagt Dr. Kapege. «Wir müssen uns organisieren, eine Partei gründen. Es geht auf die Wahlen zu. Bald beginnt der Kongress, man wird neue Komitees wählen. Ohne Partei ist man hier gar nichts. Man muss gesellschaftlich denken.»
Nachdem ich das gehört habe, bin ich Feuer und Flamme. Nicht ohne, bei der Schöpfung mitzuarbeiten.
«Was muss ich tun?», frage ich.
«Gar nichts. Wir sind eine Partei, eine nationale, eine fortschrittliche, eine demokratische. Wir müssen nur ins Komitee gewählt werden.»
«Wer ist in der Partei?», frage ich.
«Gibt es hier etwa zu wenig Juden?», fragt der Doktor. «Wir sind die größte Partei.»
«Dann müssen wir einen Aufruf verfassen», versuche ich einen Rat zu geben.
«Den Aufruf gibt es schon. Und das Parteikomitee auch. Ich bin der Vorsitzende, und wir sind schon mit Parteiangelegenheiten beschäftigt.»

Wir eilen zum Komitee und stürmen ins Büro des Vorsitzenden. Beim Vorsitzenden sitzen schon Repräsentanten von ungefähr zehn neuen Parteien. Ein Lärm, ein Chaos. Man streitet über den Kongress.
Mein Doktor schnappt sich einen Stuhl und fängt mit lauter Stimme an zu reden: «Wir Demokraten wollen …» Und er zählt so viele Dinge auf, die wir wollen, dass mir schon ganz schwindlig wurde, und ich hinausgegangen bin, um Luft zu schnappen. Aber als ich wieder hinein wollte, stand ein Wächter vor der Tür und hat mich nicht gelassen.

«Es findet gerade eine Sitzung statt, das neue Komitee organisiert sich», sagt der Wächter.
«Wie bitte?», wende ich ein. «Ich nehme doch an der Sitzung teil.»
«Zu spät», sagt der Wächter. «Der Vorsitzende hat gerade befohlen, die Türen abzuschließen. Alle, die drinnen sind, bilden das neue Komitee, und mehr darf ich nicht hineinlassen. Es gibt nicht genug Radios zu verteilen.»
Was soll’s, bin ich also draußen geblieben.
Später, als ich den Dr. Kapege auf dem Kongress getroffen habe, war er schon ein «Mitglied» und ein «Leiter». Er hatte neue Hosen an und trug eine Ledermappe in der Hand.

«Mein Freund!», halte ich ihn an. «Was ist passiert?»
«Ich habe keine Zeit!», schreit er. «Wenn Sie in unsere Partei eintreten wollen, können Sie eine Deklaration unterschreiben, aber erst nach dem Kongress.»
Ich habe meinen Mut zusammen genommen und gesagt: «Wir haben doch die Partei gemeinsam gegründet, dort im Schlamm.»
«Pah», sagt der Doktor, «alte Zeiten. Heute sind wir eine organisierte Gesellschaft.» Und während er sich zu meinem Ohr herunterbeugt, sagt er lächelnd: «Wären Sie denn gern ein Komiteemensch geworden? Sie sind doch ein Kopfarbeiter. Sie brauchen ein Thema und keine Möbel. Einen Gedanken statt eines Radios. Sie verstehen mich doch?»

Ich habe ihn verstanden.
Die Sitzplätze sind verteilt, die Tage der Schöpfung vorüber, geblieben ist nur der Schlamm, ein paar Juden vor verschlossenen Türen und ich, Mojsche Josl, mittendrin.

München, März 1947

ברוך גראַובאַרד
מיר זײַנען שוין אַ פּאַרטײ

אַז איך, משה־יאָסל, האָב מיך באַזעצט אין דער „שארית־הפּליטה“ און איך האָב אָנגעהויבן לויפֿן אין מײַנע צעריסענע שיך אויף דער זיבערט־שטראַסע, וווּ די קאָמיטעטן האָבן זיך אַרײַנגעצויגן, איז מיר די גאַנצע מעשׂה פֿאָרגעקומען אַ ביסל מאָדנע.
עס האָט זיך מיר אַ מאָל אַפֿילו געחלומט איין נאַכט, אַז איך בין אָדם הראשון אין די ששת־ימי־בראשית, עס איז אַ גרויסע בלאָטע. איבער דער בלאָטע ליגט אַ נעפּל. אַרום מיר קריכן אַרום שלענג, שפּרינגען מאַלפּעס און אַ גרויסער בער וואַקלט זיך אויף די אייגענע פֿיס.
אין אמתן האָב איך הנאה געהאַט, וואָס איך קען צוקוקן די מעשׂה־בראשית, ווי אַזוי עס מאַכט זיך פֿון אַ כאַאָס אַ שטיקל וועלט און איך האָב געקלערט: „איך, משה־יאָסל, בין בײַ דעם אָנהייב, וועל איך צוהיטן, אַז די נײַע וועלט זאָל זײַן אין אָרדענונג.“
אָבער ס’איז נישט געווען אין אָרדענונג! פֿאַר וואָס? וועל איך אײַך באַלד דערציילן.
איך שטיי מיר אויף דער גאַס בײַ אַ חורבֿה. קומט צו אַ ייִד מיט אויגנגלעזער.

— איר זײַט משה־יאָסל? — פֿרעגט ער.
— יאָ, דאָס בין איך. איך קוק אָן מעשׂה־בראשית...
— מע טאָר נישט קוקן. מע מוז מיטהעלפֿן. איר זעט, מיר זײַנען ביידע אָנגעטאָן ווי שלעפּערס. — האַקט דער ייִד איבער מײַנע רייד.
אמת, מיר זײַנען געווען ביידע אָפּגעריסן.
— ווי הייסט איר, ר‘ קרובֿ — פֿרעג איך דעם נײַעם באַקאַנטן.
— ד”ר יצחק קאַפּעגע — ענטפֿערט דער ייִד.
„דאָקטוירים וועט אונדז נישט פֿעלן דאָ“ — קלער איך מיר — יעדער ייִד איז אַ דאָקטאָר, אַן אינזשעניער איז גאָרנישט, בלאָטע.
— הערט אויס, חבֿר — מאַכט ד”ר קאַפּעגע — מיר מוזן זיך אָרגאַניזירן, שאַפֿן אַ פּאַרטיי. עס גייט צו וואַלן. באַלד קומט פֿאָר דער קאָנגרעס, מע וועט קלײַבן נײַע קאָמיטעטן. אָן אַ פּאַרטיי זײַט איר גאָרנישט. מע דאַרף געזעלשאַפֿטלעך קלערן.
דערהערט אַזאַ לשון, ווער איך אָנגעצונדן. אַ קלייניקייט, מיטבויען בײַ „מעשׂה־בראשית“.
— וואָס דאַרף איך טאָן? — פֿרעג איך.
— גאָרנישט. מיר זײַנען אַ פּאַרטײַ, אַ נאַציאָנאַלע, אַ פֿאָרטגעשריטענע, אַ דעמאָקראַטישע. מיר מוזן ווערן געקליבן אין קאָמיטעט אַרײַן.
— ווער איז אין דער פּאַרטיי? — פֿרעג איך.
— ווייניק ייִדן זײַנען פֿאַראַן? — זאָגט דער דאָקטאָר — מיר זײַנען די גרעסטע פּאַרטײַ.
— דאַרפֿן מיר מאַכן אַן אויפֿרוף — פּרוּוו איך אַן עצה געבן.
— דער אויפֿרוף איז שוין דאָ. און דער פּאַרטײַ־קאָמיטעט אויך. איך בין דער פּרעזעס און מיר גייען שוין דערליידיקן די פּאַרטײַ־ענינים.

מיר לויפֿן אין קאָמיטעט אַרײַן און פֿאַלן אַרײַן צום פּרעזעס. בײַם פּרעזעס זיצן רעפּרעזענטאַנטן פֿון עפּעס אַ צען נײַע פּאַרטײַען. אַ רעש, אַ גערודער, מע קריגט זיך מכּוח דעם קאָנגרעס.
מײַן דאָקטאָר כאַפּט אַ שטול און הייבט אָן אויפֿן קול:

— מיר דעמאָקראַטן ווילן... און ער רעכנט אויס אַזוי פֿיל זאַכן, וואָס מיר ווילן, אַז עס איז מיר שווינדל[ד]יק געוואָרן פֿאַר די אויגן און איך בין אַרויסגעגאַנגען לופֿט שעפּן. אָבער, אַז איך האָב געוואָלט צוריק אַרײַנגיין איז שוין געשטאַנען אַ שומר פֿאַר דער טיר און האָט נישט געלאָזט.
— עס איז אַ זיצונג דאָרט, דער נײַער קאָמיטעט אָרגאַניזירט זיך — זאָגט דער שומר.
— סטײַטש — טענה איך — איך בין טאַקע פֿון דער זיצונג.
— פֿאַרפֿאַלן — זאָגט דער שומר — דער פּרעזעס האָט געהייסן צושליסן די טיר. אַלע, וואָס זײַנען אינעווייניק זײַנען שוין דער קאָמיטעט און מער טאָר מען נישט אַרײַנלאָזן. זיי האָבן נישט אַזוי פֿיל ראַדיאָס צו טיילן.

מילא, בין איך געבליבן אין דרויסן.
דערנאָך, אַז איך האָב געטראָפֿן דעם ד”ר קאַפּעגע אויף דעם קאָנגרעס, איז ער שוין געווען אַ „מיטגליד“ און אַ „לייטער“. געגאַנגען אין נײַע הויזן און געטראָגן אַ לעדערנע טעקע אין דער האַנט.
— חבֿר! — כאַפּ איך אים — וואָס איז געשען?
— איך האָב נישט קיין צײַט! — שרײַט ער — אַז איר ווילט אַרײַנטרעטן אין אונדזער פּאַרטײַ, קענט איר אונטערשרײַבן אַ דעקלאַראַציע, אָבער ערשט נאָכן קאָנגרעס.
איך האָב מיר גענומען מוט און אַ זאָג געטאָן:
— מיר האָבן דאָך געגרינדעט די פּאַרטײַ, דאָרט אין דער בלאָטע...
— עט — מאַכט דער דאָקטאָר — אַלטע צײַטן. הײַנט זײַנען מיר אַן אָרגאַניזירטע געזעלשאַפֿט.
און אָנבייגנדיק זיך צו מײַן אויער, זאָגט ער מיט אַ שמייכל:
— עס וואָלט דען געפּאַסט פֿאַר אײַך ווערן אַ קאָמיטעטשיק? איר זײַט דאָך אַ גײַסטיקער אַרבעטער, איר דאַרפֿט אַ טעמע און נישט קיין מעבל, אַ געדאַנק און נישט קיין ראַדיאָ. איר פֿאַרשטייט מיך?
איך האָב אים פֿאַרשטאַנען.

די בענקלעך זײַנען פֿאַרטיילט געוואָרן, די טעג פֿון „בראשית“ האָבן זיך געענדיקט. געבליבן איז די גרויסע בלאָטע, אַ פּאָר ייִדן פֿאַר דער פֿאַרשלאָסענער טיר און איך, משה־יאָסל, בתוכם.

מינכן, מאַרץ 1947 

Baruch Graubard: «Wie mein Freund Jankl Batlen zum Redakteur wurde»

Die Geschichte hat mir Jankl Batlen selbst erzählt. Er ist ein Mensch, dem ich glauben muss, weil er erstens nicht lügt und zweitens von Zeit zu Zeit meine Artikel in seiner Zeitung abdruckt.
Vor dem Krieg war Jankl Batlen Sekretär in einem jüdischen Gymnasium in Polen. In der Schule lernten ungefähr hundert Kinder. So ein Städtchen wie Wolkowisk konnte nicht mehr Kinder für ein Gymnasium aufbringen. Das Städtchen musste zehn Chadorim, eine Jeschwe, zwei jüdische Volksschulen – eine allgemein zionistische und eine religiös-zionistische – versorgen und dazu noch ein paar Taugenichtse übrig lassen, die später Heiratsvermittler, Spaßmacher und Lokalpolitiker werden sollten.
Die Kinderproduktion in Wolkowsk war einfach nicht groß genug, um damit den ganzen Bedarf zu decken, so dass hundert Kinder für ein Gymnasium eine Errungenschaft waren und ganz besonders für Jankl Batlen, einen Juden mit dicken Brillengläsern und kurzen Beinen, der mit allen «wichtigen Leuten» gut stand. Die Schule nannte man «Gymnasium», weil die beiden Volksschulen schon vorher existiert hatten. Und ach, weil der erste Direktor auf seine Pension verzichtet hatte, nur um Direktor eines «Gymnasiums» zu sein.

Als es Jankl Batles zur Schejres Haplejte nach München verschlug und er nach Arbeit suchte, lief er als erstes zum Kulturamt.
Dort angekommen schaute sich Jankl um. Es stimmte alles. So musste es aussehen. In einem kleinen Zimmer jede Menge Regale, große Papierberge auf dem Tisch und zwei Juden, die miteinander streiten.
«Sie wollen mir sagen», schreit ein junger Mann, «wie der Hauptbeamte in einer Schule auszusehen hat? Ich war zehn Jahre lang Direktor im hebräischen Gymnasium von Wolkowisk.»
Als er den Namen Wolkowsk hörte, schob sich Jankl Batlen sofort die Brille auf die Stirn und schaute sich den Mann von unten nach oben und von oben nach unten an. Nichts. Er sieht ihn zum ersten Mal in seinem Leben.

Ich war so durcheinander, erzählte mir Jankl, dass ich ganz vergaß, mir das Gesicht abzuwischen, das mir der junge Mann vor lauter Begeisterung vollgespuckt hatte.
In diesem Moment öffnete sich die Tür und herein kam ein kleiner Mann mit langen Schnurrbart.
«Guten Morgen», sagt er in die Runde, «worüber diskutiert man hier denn so aufgeregt?»
«Was wollen Sie, Verehrtester?», fragt ihn der junge Mann, das heißt, der Wolkowisker Direktor.
«Was ich will?», imitiert ihn der neue Kunde, «eine Anstellung als Inspektor oder Direktor will ich. Ich war vor dem Krieg Direktor des bekannten Wolkowisker Gymnasiums.»

Jankl wurde es angst und bang. Er war doch nicht etwa einer Horde Spaßmacher in die Hände gefallen. Er wollte sich schon als dritter Wolkowsker Direktor vorstellen, aber in dem Moment begann der junge Mann den Neuankömmling zu umarmen.
«Was für eine Freude», sagte er und rieb sich die Hände, «Sie sind der erste Direktor und ich bin der zweite. Gelobt sei Gott, dass Sie leben und wir uns so glücklich hier treffen.»
«Wie gut, sich so zu treffen!», begann der zweite zu schluchzen. «Wie heißen Sie, werter Direktor? Ihr Name ist mir entfallen. Sie verstehen doch, KZ …»
«Ich habe Ihren Familiennamen auch vergessen, lieber Schmuel», sagt der junge Mann, der Beamte.
«Eigentlich heiße ich Mojsche, aber nach einem solchen Krieg kann man sich auch mal vertun. Was sagen Sie zu einer Arbeit für mich?»
«Es versteht sich von selbst, dass wir einen Inspektor brauchen. Das ist wie für Sie gemacht. Wir kennen uns doch schon so lang. Übrigens brauchen wir auch noch einen Redakteur.»

Jankl Batlen saß verwirrt da. Was konnte er jetzt sagen, nachdem er hier zwei Wolkowisker Direktoren antraf, die er in seinem Leben noch nie gesehen hatte? Wer würde ihm glauben, dass er der Sekretär war? Aber als er das Wort «Redakteur» hörte, hellte sich seine Stimmung auf.
«Meine Herren», setzte er an, «ich sehe, dass heute lauter Wolkowisker hier zusammentreffen. Sie erinnern sich doch an mich? Ich war Redakteur der «Wolkowisker Stimme», die in einer Auflage von 10 000 Exemplaren erschien.»
«Natürlich erinnern wir uns, Herr Berl», sagte der erste «Direktor».
«Sicher kennen wir Sie, Herr Schmerl», sagte der zweite «Direktor».
«Dann ist es ja gut!», sagte Jankl. «Aber vergessen Sie nicht, dass ich Jankl heiße.»
«Kurz und gut, Herr Jankl», beendet der junge Mann, der Beamte, den Satz, «Sie bleiben bei uns Redakteur.»
Und sofort wandte er sich mit lauter Stimme zum ersten Klienten: «Hier haben Sie Zeugen. Ich war zehn Jahre lang Direktor des hebräischen Gymnasiums in Wolkowisk, und Sie behaupten, dass ich nichts von Pädagogik verstehe?»

Wir haben alle herzlich gelacht und der Klient ließ beschämt den Kopf hängen.
Er hatte sein Glück verspielt, weil er kein Wolkowisker Direktor war. Fällt ihm doch tatsächlich ein zu sagen, dass er nur ein Lehrer in Kutno war!
Und wenn er sagt, dass er ein Lehrer in Kutno war, kann es auch sein, dass er weiß ich was in Belz war. Aber alles ist möglich: Vielleicht war er tatsächlich Lehrer in Kutno. Es gibt ja noch Narren, die in der Schejres Haplejte nicht Karriere machen wollen.

Oktober 1946

ברוך גראַובאַרד
ווי אַזוי מײַן פֿרײַנד יאַנקל בטלן איז געוואָרן רעדאַקטאָר

די מעשׂה האָט מיר דערציילט יאַנקל בטלן אַלײן. אַ מענטש, וואָס איך מוז אים גלייבן, ווײַל קודם־כּל זאָגט ער נישט קיין ליגן און אַֿחוץ דעם מוז איך אים גלייבן, ווײַל ער דריקט מיר אַ מאָל אָפּ אַן אַרטיקל אין זײַן צײַטונג.
פֿאַר דער מלחמה איז געווען יאַנקל בטלן אַ סעקרעטאַר אין אַ ייִדישער גימנאַזיע אין פּוילן. אין דער שול האָבן געלערנט אַן ערך הונדערט קינדער. אַזאַ שטעטל ווי וואָלקאָוויסק האָט נישט געקענט אָפּשפּאָרן פֿאַר אַ גימנאַזיע מער קינדער. דאָס שטעטל האָט געמוזט באַזאָרגן קינדער פֿאַר צען חדרים, פֿאַר אַ ישיבֿה, צוויי ייִדישע פֿאָלקסשולן, איינע אַן אַלגעמיין ציוניסטישע און איינע אַ מיזרחיסטישע און דערצו האָט עס געמוזט זיך איבערלאָזן אַ רעזערוו פֿון ליידיק־גייער, וואָס זאָלן שפּעטער קענען ווערן שדכנים, בדחנים און כּלל־טוערס.
וואָלקאָוויסק האָט גאָר נישט געהאַט אַזאַ גרויסע פּראָדוקציע פֿון קינדער, אַז זי זאָל קענען מיט זיי דעקן דעם גאַנצן באַדאַרף. במילא זײַנען הונדערט קינדער פֿאַר אַ גימנאַזיע געווען אַן אויפֿטו און טאַקע פֿון יאַנקל בטלן, אַ ייִד מיט גרויסע ברילן און מיט קורצע פֿיס, וואָס איז געווען אויסגעקאָכט מיט אַלע „באַלעבאַטים“. דער שול האָט מען אַ נאָמען געגעבן „גימנאַזיע“, ווײַל צוויי פֿאָלקסשולן זײַנען שוין געווען פֿון פֿריִער. אויך האָט דער ערשטער דירעקטאָר, טאַקע אַ וואָלקאָוויסקער איידעם, מוותּר געווען פֿון אַ פּענסיע, אַבי צו זײַן אַ דירעקטאָר פֿון אַ „גימנאַזיע“.

אַז יאַנקל בטלן איז אַרײַנגעפֿאַלן קיין מינכן אין דער „שארית הפּליטה“ און געזוכט פּרנסה, איז ער קודם־כּל געלאָפֿן אין „קולטוראַמט“ אַרײַן.
אַרײַנגעקומען דאָרט גיט זיך יאַנקל אַ קוק אַרום. עס שטימט; אַזוי דאַרף עס אויסזען. אַ סך שאַפֿעס אין אַ קליין שטיבל, הויפֿנס פּאַפּירן אויפֿן טיש, און צוויי ייִדן, וואָס קריגן זיך.
— איר ווילט מיך לערנען — שרײַט אַ בחור, ווי עס זעט אויס דער הויפּט־באַאַמטער אין חדר — איך בין געווען צען יאָר דירעקטאָר אין אַ העברעיִשער גימנאַזיע אין וואָלקאָוויסק...
דערהערט וואָלקאָוויסק, גיט זיך יאַנקל בטלן אַ רוק אַרויף די ברילן אויפֿן שטערן און קוקט אָן דעם בחור, — קוקט פֿון אויבן אַראָפּ און צוריק אַרויף, גאָרנישט, ער זעט דעם בחור דאָס ערשטע מאָל אין לעבן.

— איך בין אַזוי צעטומלט געוואָרן — האָט דערציילט יאַנקל, — אַז איך האָב פֿאַרגעסן אָפּווישן דאָס פּנים, וועלכעס דער בחור האָט באַשפּיגן אין גרויס התלהבֿות.
אין דער מינוט עפֿנט זיך די טיר און עס קומט אַרײַן אַ ייִד, אַ קליינער, מיט לאַנגע וואָנצעס.
— גוט־מאָרגן — זאָגט ער אין דער ברייט, — וואָס זײַנען ייִדן עוסק אין תּורה מיט אַזאַ ברען?
— וואָס ווילט איר, ר‘ קרובֿ? — פֿרעגט דער בחור, דאָס הייסט דער „וואָלקאָוויסקער דירעקטאָר“.
— וואָס איך וויל — חזרט דער נײַער קליענט איבער, — אַ פּאָסטן וויל איך, פֿון אַן אינספּעקטאָר, אָדער דירעקטאָר. איך בין געווען פֿאַר דער מלחמה דער דירעקטאָר פֿון דער באַקאַנטער וואָלקאָוויסקער גימנאַזיע.

יאַנקל איז באַפֿאַלן אַ פּחד, צי איז ער חלילה נישט אַרײַנגעפֿאַלן צווישן אַ כּתּ־לצים. ער האָט שוין געוואָלט זיך פֿאָרשטעלן, אַז ער איז דער דריטער וואָלקאָוויסקער דירעקטאָר, אָבער אין דער צײַט האָט זיך דער בחור דער באַאַמטער אַ כאפּ געטאָן קושן דעם נײַ־אָנגעקומענעם.
— אוי אַ שׂימחה — האָט ער אָנגעהויבן זיך רײַבן די הענט, — איר זײַט דער ערשטער דירעקטאָר און איך בין דער צווייטער. געלויבט גאָט, וואָס איר לעבט און מיר טרעפֿן זיך אין פֿריידן.
— אַבי מע זעט זיך — האָט דער צווייטער זיך צעכליפּעט. — ווי אַזוי הייסט איר, טײַערער דירעקטאָר? אײַער נאָמען האָב איך פֿאַרגעסן. איר פֿאַרשטייט, קאַצעט...
— איך האָב אײַער פֿאַמיליע אויך פֿאַרגעסן, חבֿר שמואל, — זאָגט דער בחור דער באַאַמטער.
— אין אמתן הייס איך משה, אָבער נאָך אַזאַ מלחמה קענט איר האָבן אַ טעות. וואָס זאָגט איר עפּעס וועגן אַן אַרבעט פֿאַר מיר?
— עס פֿאַרשטייט זיך, מיר דאַרפֿן אַן אינספּעקטאָר. ווי אָנגעמאָסטן פֿאַר אײַך. מיר קענען זיך שוין אַזוי לאַנג. אַגבֿ, דאַרפֿן מיר אַ רעדאַקטאָר אויך.

יאַנקל בטלן איז געזעסן אַ צעטומלטער. געפֿונען צוויי „וואָלקאָוויסקער דירעקטאָרן“, וואָס ער האָט קיין מאָל נישט געזען. וואָס קען ער איצט זאָגן וועגן זיך אַליין? ווער וועט אים גלייבן, אַז ער איז געווען דער סעקרעטאַר? אָבער, אַז ער האָט דערהערט דאָס וואָרט „רעדאַקטאָר“, איז אים ליכטיק געוואָרן אין די אויגן.
— רבותי, — האָט ער אָנגעהויבן — איך זע, אַז אַלע וואָלקאָוויסקער קומען זיך דאָ הײַנט צוזאַמען. מסתּמא געדענקט איר מיך; איך בין געווען רעדאַקטאָר פֿון דער „וואָלקאָוויסקער שטימע“, וואָס האָט זיך געדרוקט אין צען טויזנט עקזעמפּלאַרן.
— אַוודאי קענען מיר אײַך, ר‘ בערל — מאַכט דער ערשטער „דירעקטאָר“.
— מסתּמא קענען מיר אײַך, ר‘ שמערל — מאַכט דער צווייטער „דירעקטאָר“.
— איז שוין גוט! — זאָגט יאַנקל. — נאָר פֿאַרגעסט נישט, אַז אויפֿן ערשטן נאָמען רופֿט מען מיך יאַנקל.
— איך ווייס — האָבן ביידע „דירעקטאָרן“ צוזאַמען אויסגערופֿן.
— הכּלל ר‘ יאַנקל — פֿאַרענדיקט דער בחור דער באַאַמטער — איר בלײַבט בײַ אונדז רעדאַקטאָר.
אונ תּיכּף, האָט ער זיך געווענדעט אויפֿן קול צום ערשטן קליענט:
— אָט האָט איר עדות. איך בין געווען צען יאָר דירעקטאָר פֿון דער העברעיִשער גימנאַזיע אין וואָלקאָוויסק און איר זאָגט, אַז איך פֿאַרשטיי מיך נישט אויף פּעדאַגאָגיק!

מיר אַלע האָבן זיך צעלאַכט און דער קליענט האָט פֿאַרשעמט אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ.
ער האָט פֿאַרשפּילט, ווײַל ער איז נישט געווען קיין וואָלקאָוויסקער דירעקטאָר. אַ ייִד פֿאַלט אײַן צו זאָגן, אַז ער איז געווען גאָר אַ לערער אין קוטנע!
און אַז ער זאָגט אַ לערער אין קוטנע, קען זײַן, אַז ער איז געווען, ווייס איך וואָס אין בעלז. אַ קשיא אויף אַ מעשׂה. און אפֿשר איז ער טאַקע געווען אַ לערער אין קוטנע. עס טרעפֿן זיך נאַראָנים, וואָס ווילן נישט אַוואַנסירן אין דער „שארית־הפּליטה“.

אָקטאָבער 1946

Yitskhok Perlov: «Schejres Haplejte»

Im Schoße der Mutter verfaule der Samen
Von dem, der uns schmiedete an diesen Namen.

Geschrieben mit Blut und mit Opfern und Feuer
Mit der Schändung von allem, was heilig und teuer.

Geopfert dem Götzen der höheren Rasse
Dass der Mensch sich auf immer verachte und hasse.

Die Polesischen jüdischen Wald-Partisanen
Verachten jetzt die mit kasachischen Fahnen.

Und beide verachten den Bruder, den Dritten
Der die hitlersche Zeit im Versteck hat durchlitten.

Und der, der dem Tode durch Zufall entrissen
Dem Ghetto, den Öfen, dem Gas und den Schüssen

Verachtet die untergetauchten jetzt alle
Und spuckt sie nur an, mit Gift und mit Galle.

Wir sitzen in Deutschland hinter goldenen Gittern
Lassen uns pflegen und der Joint darf uns füttern.

Zerrissene Wäsche verteiln sie und sagen
Nun lebt schön und nehmt euch brav selber am Kragen.

Und spielt schön Theater und schreibt eure Blätter
Und sucht schön die Kapos und sucht die Verräter.

Und fresst euch schön auf, das wird euch erretten
Und sperrt euch in Kerker und legt euch in Ketten.

Wer nie der Versuchung erlag all die Jahre
Ist krätzig bis tief in die eisgrauen Haare.

Und jeder hat einbalsamiert sein Gewissen
Die heiligen Schriften verbrannt und zerrissen.

Gefallen sind wir. Auch Gott ist gefallen.
Wie am Hals eines Bettlers, so häng an uns allen

Ein Schild. Das ist alles, was uns noch geblieben
Und «Schejres Haplejte» ist darauf geschrieben.

Im Schoße der Mutter verfaule der Samen
Von dem, der uns schmiedete an diesen Namen.

München 1946

יצחק פּערלאָוו
שארית־הפּליטה

אין טראַכט פֿון דער מוטער זאָל פֿוילן דער זאָמען
פֿון די, וועלכע האָבן געשמידט אונדז דעם נאָמען,

געשריבן מיט בלוט פֿון קדושים, מיט פֿײַער,
מיט שענדן וואָס הייליק איז אונדז און וואָס טײַער.

מיט קרבנות צום אָפּגאָט פֿון העכערע ראַסן —
דער מענטש זאָל אַליין זיך אויף אייביק פֿאַרהאַסן.

פֿון וועלדער פּאָלעסיער, דער ייִד פּאַרטיזאַנער,
פֿאַרהאַסט איצט זײַן ברודער פֿון סטעפּ קאַזאַכסטאַנער.

און ביידע פֿאַרהאַסן דעם ברודער דעם דריטן,
פֿון בונקער, וואָס היטלער האָט אים נישט פֿאַרשניטן.

און וועם ס’איז געלונגען פֿון טויט זיך צו רעטן,
פֿון געטאָ, פֿון אויוון, פֿון גאַז אין קאַצעטן —

פֿאַרהאַסט אים זײַן ברודער פֿון „אַרישער זײַט“
און יעדער מיט גאַל אים אין פּנים עס שפּײַט.

מיר זיצן אין דײַטשלאַנדס גאָלדענע שטײַגן
„אונרראַ“ גיט פּראָשקעס און „דזשוינט“ גיט אונדז פֿײַגן.

צעריסענע גאַטקעס מיט גאַנצע הבֿטחות
און לעבט אײַך און ווערגט אײַך אַליין אויף צו להכעיס.

און שפּילט אײַך טעאַטער און גיט אַרויס בלעטער
און זוכט זיך די „קאַפּאָס“ און זוכט די פֿאַררעטער.

און פֿרעסט אײַך אַליין אויף איינער דעם צווייטן
און זעצט זיך אין תּפֿיסות און טוט זיך אָן קייטן.

און ווער נישט געשטאַנען איז פֿאַר קיין נסיון —
איז סײַ ווי אַ פּאַרך ביז אין צאָפּ, ביז אין גרויען.

געפּאַלמעסט בײַ יעדערן איז זײַן געוויסן,
עס איז אונדזער תּורה פֿאַרברענט און צעריסן.

מיר זענען געפֿאַלן, מיט אונדז אויך — יעהאָוואַ!
אַזוי ווי דאָס שילדעלע: „שענקט אַ נדבֿה“,

וואָס הענגט אויפֿן האַלדז פֿון דעם בעטלער דעם בלינדן —
איז „שארית־הפּליטה“ אויף אונדז אָנגעבונדן.

אין טראַכט פֿון דער מוטער זאָל פֿוילן דער זאָמען,
פֿון די, וועלכע האָבן געשמידט אונדז דעם נאָמען!

מינכן, 6491

Übersetzungen aus dem Jiddischen von Tamar und Charles Lewinsky. In: Tamar Lewinsky (Hg.): «Unterbrochenes Gedicht. Jiddische Literatur in Deutschland 1944–1950». München: Oldenbourg Verlag 2011.

Die Transkription ins YIVO Jiddisch wurde von Johanna Sührig, Benedikt Putz, Magdalena Krieger und Maria Deischl angefertigt. Besonderer Dank gilt Daria Vakrushova für ihre Unterstützung bei der Transkription, ihr sprachliches Feingefühl und ihren wissenschaftlichen Rat. YIVO-Jiddisch bezeichnet einen Standard der jiddischen Rechtschreibung und ihrer Transliteration (v.a. ins Englische), wie er vom YIVO Institute for Jewish Research (ייִדישער װיסנשאַפֿטלעכער אינסטיטוט – ייִװאָ) entwickelt wird. YIVO wurde 1925 in Berlin und Wilna [heute: Vilnius] unter dem Namen «Di organizatsye fun yidisher visnshaft» von Wissenschaftler*innen, Lehrer*innen und Bibliothekar*innen gegründet. Später wurde der Name zu Yidisher visnshaftlekher institut geändert, die Abkürzung YIVO ist bis heute geblieben. Seit 1940 hat YIVO seinen Sitz in New York. Die Standards des YIVO-Jiddisch stellen heute eine wissenschaftlich anerkannte Arbeitsgrundlage für Wissenschaftler*innen, Übersetzer*innen und Verleger*innen weltweit dar. Für mehr Informationen siehe: https://www.yivo.org/About-YIVO. ↩︎

1. פֿון: אוּנדזער לקוי־חמה. מינכן 1947, ז”ז 148–147 ↩︎