Noch in der NS-Gefangenschaft beginnen jüdische Überlebende ihre Erfahrungen in Worte zu fassen – auf Jiddisch, zwischen Trauer und Wut. Unmittelbar nach der Befreiung 1945 beginnt die Publikation dieser literarischen Zeugnisse. Im ersten Teil der Reihe «Jiddische Stimmen nach 1945» stellen wir die Gedichte von Meir Ber Gutman, Mendel Mann, Shloyme Vorzoger und Yitskhok Perlov vor. Ihre Gedichte sind früheste Versuche, das Geschehene sprachlich zu verarbeiten: die Ermordung von Angehörigen und Mitmenschen, das Überleben der Konzentrations- und Vernichtungslager, die Rückkehr in die deutsche Täter*innengesellschaft.
Die Texte sind Totenklagen und Lebenszeichen zugleich – literarische Zeugnisse, die zeigen, dass unter jiddischen Autor*innen nach 1945 keinesfalls Schweigen herrschte.
Rachel Salamander, Beno Salamander und Eli Teicher lesen diese Gedichte und Kurzgeschichten. Im Artikel finden Sie die vorgelesenen Texte zum Nachlesen – sowohl in deutscher Übersetzung als auch in jiddischer Sprache.
Ein Beitrag zum Monacensia-Dossier «Schejres Haplejte».
Überlebende, Zurückgekommene
Meir Ber Gutman: «Unterbrochenes Gedicht»
Ich weiß nicht
Welchen Tod ich gestorben bin
Und an welchem Grab
Der Kantor kunstvoll die Totenklage singen wird
Und was er sagen wird.
Man hat mich ermordet, verbrannt
Hingerichtet, erwürgt
Ich bin gestern, heute und morgen
In allem Ungemach
Tausend Tode gestorben.
Und wo wohl mein Grabstein1
Aufgestellt werden wird
Wo ich doch nicht weiß
In welchem Massengrab
Ich begraben bin
Und wo meine Knochen verscharrt sind.
Und wer wird um mich weinen
Wer wird Klage führen
Wer wird salzige Tränen spüren
Wo doch alle gestorben sind.
Denn in verzweifelter Not
Sind auch die Lebenden tot.
Lager IV, Kaufering 1944
מאיר־בער גוטמאַן
אַן איבערעריסן ליד2
איך ווייס נישט מיט וועלכן טויט
.איך בין געשטאָרבן
און בײַ וועלכן קבֿר
.ס’וועט דער חזן אַ «אל־מלא» ציקלען
– און וואָס וועט ער זאָגן
,כ’בין געהרגעט, פֿאַרברענט
[–] געשאָכטן, דערוואָרגן
אַז נעכטן, הײַנט און מאָרגן
בין איך אין אַלע נויטן
.געשטאָרבן מיט טויזנט טויטן
און ווי וועט זיך הייבן
,מײַן מצבֿה־שטיין
אַז איך ווייס נישט
אין וועלכן ברודער־קבֿר
,איך בין באַגראָבן
און ווי ס’איז פֿאַרשאָטן
מײַן געביין,
און ווער וועט נאָך מיר
,וויינען, כליפּען
— טרערן געזאַלצענע זיפּן
.אַז אַלע זײַנען געשטאָרבן
אַז אין פֿאַרצווייפֿלטער נויט
.זײַנען די לעבעדיקע טויט
לאַגער פֿיר קאַופֿערינג 1944
Meir Ber Gutman: «Nicht ich»
Nicht ich hab dein Grab
In die Erde gestochen.
Nicht ich hab für dich
Das Kaddisch gesprochen.
Ein früher Herbstwind
Hat an Massengräbern
Kaddisch Josem gesagt.
Über einzeln Verscharrte
Haben hungrige Hunde
Winselnd geklagt.
Ein Wind hat vielleicht
Dein Gedenken verweht.
Von deiner Asche gedüngt
Wurde Gras ausgesät.
Doch wo ist das Feld?
Und wo ist der Ort?
Mein verweintes Gesicht
Vergrübe ich dort.
Und saugte dort auf
In mein geronnenes Blut
Deine allerletzte
Feurige Glut.
Verkohlt ist dein Leib
Und die Schuld drückt mich schwer.
Mein lästiges Leben
Erblüht niemals mehr.
Eine trockene Lunte
Sie glüht nur noch matt
Und verlöscht und verflackert.
Wie das Weinen des Blinden
Der keine Tränen mehr hat.
Deutschland 1946
מאיר־בער גוטמאַן
נישט איך3
נישט איך האָב ערד
.אויף דײַן קבֿר געשיט
נישט איך האָב דיך געזעגנט
– מיט מײַן קדיש־ליד
אַ פֿריִער האַרבסטווינט
האָט איבער ברידער־קבֿרים
;קדיש־יתום געזאָגט
און הונגעריקע הינט האָבן
איבער שוועסטערגריבער
;וואָיענדיק געקלאָגט
און אפֿשר האָט דײַן לעצט געדעכ’ניש
,אַ מילד ווינטל צעבלאָזן
און דײַן אַש האָט פֿאַרדעקט
;אַ פֿעלד מיט זאַפֿטיקע גראָזן
?און וווּ איז דאָס פֿעלד
איך וואָלט דאָס פּנים מײַן
,דאָרט פֿאַרגראָבן מיט געוויין
און אײַנגעזאַפּט וואָלט איך
אין מײַן גערינען בלוט
דעם לעצטן פֿײַערדיקן גלוט
,פֿון דײַן פֿאַרקוילט לײַב
,איך בין שולדיק אין דײַן טויט
און ס’איז מײַן לעסטיק לעבן
מער קיין גאָלדענער צויט
נאָר אַ טרוקענער קנויט
,וואָס ברענט נישט מער
נאָר לעשט און צאַנקט
ווי ס’געוויין פֿון אַ בלינדן
.אָן קוועלנדיקע טרער
דײַטשלאַנד 1946
Mendel Mann: «Zurückgekommene»
Sie gehen mit eiligen Schritten zum Ort
Wo früher einmal ihre Wiege gestanden.
Ständig narrt sie ein Bäumchen, ein Zaun.
Ist ihre Stube vielleicht noch vorhanden?
Sie stehn vor Ruinen, voll Schuld und voll Scham
Und ahnen, wie hinter den Trümmern der Wand
Ein Krähenschwarm aufsteigt. Sie hören ihn schrein.
Jeder Ziegel ermahnt sie. Es weint jeder Stein.
Sie gehen mit bleischweren Schritten davon.
Ihre Schultern tragen den Himmel mit Müh.
Fremd ist das Bäumchen am Wegrand, der Zaun.
Nur die sinkende Sonne scheint blutrot für sie.
מענדל מאַן
צוריקגעקומענע4
מיט שנעלע טריט שפּאַנען זיי צום אָרט
,וווּ ס’איז זייער וויג געשטאַנען
:עס נאַרט זיי יעדעס ביימל, יעדער פּלויט
?אפֿשר איז זייער שטוב פֿאַראַנען
.זיי שטייען פֿאַר די חורבֿות שולדיק און פֿאַרשעמט
און פֿילן ווי פֿון אונטער די פֿאַרשאָטענע ווענט
,האָט אַ ריס געטאָן זיך אַ טשאַטע קראָען מיט געשרײ
.ס’נעמט יעדער ציגל מאַָנען. עס ווײנט יעדער שטײן
זײ שפּאַנען צוריק מיט אַ שווערן טראָט
.און טראָגן דעם הימל אױף אַקסלען מיט מי
,פֿרעמד איז דאָס וועגבײמל, דער אַלטער פּלויט
.נאָר אייגן איז זיי די רויטקייט פֿון דער שקיעה
Shloyme Vorzoger: «Bayerische Alpen»
Berge.
Ur-Ungeheuer.
Ichtyosauren.
Als hätten sie sich im Halbkreis postiert.
Tauchen ein ins Gold der Sonne
Oder lassen sich weiß überziehn vom Schnee.
Berge.
Höckrige Rücken von Kamelen
Wie stehen geblieben in vertrockneter Steppe
Als machten sie Rast unter offenem Himmel.
Unförmig, schwer
Ruhen sie hier schon seit Äonen.
Aus Frost, Wind und Stein ihre Haut
Und die Haare der Alten sind Bäume.
Und jeden Morgen, jeden Abend
Wenn die Sonne hinter dem Berg sich entzündet
Und flammend erstirbt
Sieht man den rosigen Schein, viele Werst weit
Der die Züge des Berges vergoldet.
Und manchmal geschieht’s:
Die verglühende Sonne, verirrt auf dem Gipfel des Bergs
Wie auf dem Amboss wird sie plötzlich zerhämmert
Und schleudert Funkenpfeile rot ins Himmelblau.
Sie entzünden
Ringsum den Horizont und färben ihn
Gold rosa-grün und gelb-violett.
Und dir scheint:
Hier schleift und feilt die geübte Hand eines Künstlers.
Ein Tätscheln, ein Wischen
Ein Pinselstrich
Und ein Mosaik entsteht.
Bis plötzlich nächtliche Schatten auftauchen
Mit dem Mond, bleiche Sichel der Guillotine.
Und der goldene Kopf des Tages fällt ab
Und rollt in die Tiefe, auf der anderen Seite des Berges.
Auch abends sehe ich euch
Und spät in der Nacht.
Aneinandergeschmiegt unter tiefschwarzer Decke
Liegt ihr alle so stumm
Und werft als Schatten eure zahllosen Schrecken
Auf die Täler ringsum.
So liegt ihr da. In Nacht gehüllt
In tierhaft leichtem Schlummer
Und über euch der Himmel: Mal dichter, schwarzer Trauerflor
Mal mondblau aufgehellt.
Und es geschieht: ein Stern verlöscht.
Er hat nicht weit zu fallen.
Die Berge sind erfüllt davon
so wie am Tag von Strahlen.
Berge.
Und jeder entwickelt, entknäuelt
Sich selber heraus aus dem nächsten.
Doch was abseits, für sich ganz allein
Als wär er beleidigt, steht ein Berg einfach so.
Ist rundlich geformt nach oben zur Spitze
Wie von der Klosterkirche die Kuppel.
Nur hat der Wind, scheint mir, das Kreuz abgerissen
Als fehlte dem Kloster die Mütze.
Ich seh euch mit stummer Sorge und bange:
Im schönen Tal zwischen den Bergen, hier war das Nest einst der Schlange.
Ich seh euch mit stummer Sorge, voll Schreck.
Wie oft euch die Sonne auch reinwäscht, es bleibt für immer ein Fleck.
Bad Reichenhall, 1946
שלמה פֿאָרזאָגער
בײַערישע אַלפּן5
.בערג
,אוראומגעהײַערן
,איכטיאָזאַוורען
:װי אױסגעשטעלט אין האַלבן קרײַז
,טונקען זיך אין גאָלד פֿון זון
.אָדער – פֿון שניי זײַנען פֿאַרווײַסט
.בערג
,רוקנס הויקערדיקע פֿון קעמלען
,ווי פּלוצעם וואָלטן שטיין געבליבן אין מידברדיקן סטעפּ
.און רוען זיך געזעצט דאָ אונטער הימלען
,נאָר אומגעלומפּערט שווער אַזוי
.יאָרטויזנטער זיי רוען דאָ
,פֿון פֿראָסט און ווינט, פֿעלדז – די הויט
.פֿון אַלטקייט ביימעלעך שטאָט – האָר
,און יעדן אינדערפֿרי – פֿאַרנאַכט
ווען זונענפֿלעק פֿון אונטער באַרג זיך צינדט
,און לעשט מיט – רויט
אויף װיאָרסטן װײַט – אַ ראָזע שײַן
’.באַגילט‘ די באַרגיק־בראָנדזע הויט
:און ס’טרעפֿט אַ מאָל
,צעגליטער זונענפֿלעק – אויף שפּיץ פֿון באַרג פֿאַרטשעפּעט זיך
– װי אויף קאָװאַדלע – װערט צעבראַזגעט גיך
,און ס’שפּריצן פֿונקענפֿײַלן – רויט אין הימל בלוי
און צינדן אָן
דעם גאַנצן האָריזאָנט און פֿאַרבן אים אַזוי
.אין גאָלד, אין ראָז־גרין און געל־פֿיאָלעט
:און ס’דוכט זיך דיר
.געניטע מאָלערהאַנט דאָ שלייפֿט און גלעט
,אַ פּליעסק, אַ שמיר
,אַ פּענדזלפֿיר
.און ס’פֿאַרטיקט זיך אַ מאָזאַיִק אויס
ביז – ס’שפּרינגט פּלוצעם נאַכטשאָטן אַרויס
,מיט לבֿנה – בלאַסן גיליאָטינע־סערפּ
,און ס’פֿאַלט קאָפּ גאָלדענער פֿון טאָג
.קײַקלט זיך אַראָפּ – אויף אַנדערער זײַט בערג
אױך אין אָװנטן איך זע אײַך
– און אין שפּעטער נאַַכט
צוגעטוליעטע, װי אונטער שװאַרצער דעק
ליגט איר אַלע שטום
און ס’װאַרפֿן שאָטנס אײַערע פֿיל שרעק
.אױף טאָליקן אַרום
אין נאַכטגעהיל איר ליגט אַזױ
,אין חייִש לײַכטן דרימל
:און איבער אײַך – אַ הימל
,אַ מאָל – געדיכטער, שװאַרצער קרעפּ
.אַ מאָל – צעהעלט, לבֿנהדיק־בלױ
– און ס’טרעפֿט: גאַנץ אָפֿט ס’לעשט אַ שטערן זיך
,דאַרף ער װײַט ניט פֿאַלן
,עס זײַנען פֿול מיט זײ די בערג
.װי בײַ טאָג מיט שטראַלן
.בערג
װיקלען, קנױלן
.אײנער פֿון צװײטן אַרױס
– נאָר גאָר באַזונדער – פֿאַר זיך אַלײן
,אַ בערגל ליגט, װי אָנגעברוגזט – סתּם
,פֿאַרקײַלעכט, אױסגעפֿורעמט, הױך און מיט אַ שפּיץ
.װי אַ קלױסטערשער קופּאָל
נאָר װינט – דעם צלם האָט אַראָפּגעריסן מן־הסתּם
...לאָזנדיק דעם פֿרומען קלױסטער אָן אַ מיץ
...ס’פֿאַלט מײַן בליק אױף אײַך מיט שטומען צער און באַנג
...דאָ – אין שײנעם טאָל, צװישן בערג – גענעסטעט האָט די שלאַנג
...ס’פֿאַלט מײַן בליק אױף אײַך מיט שטומען צער און שרעק
...װיפֿל איר זאָלט ניט טובֿלען זיך אין זון – אױף אײביק בלײַבט דער פֿלעק
באַד־רײַכנהאַל, 1946
Yitshkhok Perlov: «Es blühen die Felder»
Es blühen die Felder in Deutschland.
Der Deutsche hält Erne zur Zeit.
Seine Schwester küsst Mr. Jack ab
Und der flüstert zärtlich „All right!“
Es blühen die Felder in Deutschland
Die Felder von Totschlag und Mord.
Unter reichlicher Erne erspähst du
Von Massengräbern den Ort.
Es blühen die Felder in Deutschland.
Verwelkt ist der Traum des DP
Ganz blass und verhärmt steht er vor dir
Doch sein Blick ist nicht hier, ist es nie.
Es blühen die Felder in Deutschland
Von den Strahlen der Sonne erhellt.
Als hätten Dachau, Mauthausen
Gar nicht existiert auf der Welt.
Es blühen die Felder in Deutschland
In uns blüht der Hass und die Wut
Schäumt über die Zäune des Lagers
Bald steigt in den Straßen die Flut.
יצחק פּערלאָוו
עס בליִען די פֿעלדער6
עס בליִען די פֿעלדער אין דײַטשלאַנד
.און יעקע, ער זייט און ער שנײַדט
זײַן שוועסטער, זי קושט מיסטער דזשעקן
...«!און דזשעק מורמלט צערטלעך «אָל־רײַט
,עס בליִען די פֿעלדער אין דײַטשלאַנד
– ,די פֿעלדער פֿון שחיטה און מאָרד
,דערקען אונטער שפֿע פֿון תּבֿואה
...!פֿון מאַסן־קבֿר דאָס אָרט
,עס בליִען די פֿעלדער אין דײַטשלאַנד
,עס וויאַנעט דער טרוים בײַם די־פּי
אָט שטייט ער פֿאַר דיר דאָ אַ בלייכער
.נאָר זײַן בליק איז נישט הי, גאָר נישט הי
,עס בליִען די פֿעלדער אין דײַטשלאַנד
,די זון גיסט מיט שפֿע איר שײַן
ווי ס’וואָלטן דאַכאַו, מאַטהאַוזען
.קיין מאָל אויף דר’ערד גאָר נישט זײַן
– ;עס בליִען די פֿעלדער אין דײַטשלאַנד
!אין אונדז בליט דער צאָרן און האַס
ער יוירט איבער פּלויט פֿונעם לאַגער
!און וועט באַלד פֿאַרפֿלייצן די גאַס
- Das jiddische Original heißt hier «wie» und lässt an dieser Stelle sowohl die Interpretation «wo» als auch «wie» zu. Dasselbe gilt für den Vers «Und wo meine Knochen verscharrt sind.» ↩︎
- .פֿון: פארוואָלקנטע טעג. בערגן־בעלזן, פאַרלאַג «אַליין» 1949, ז‘ 15 ↩︎
- .פֿון: פארוואָלקנטע טעג. בערגן־בעלזן, פאַרלאַג «אַליין» 1949, ז‘ 28 ↩︎
- .פֿון: ירושה. לידער. רעגנסבורג: פארלאג יידישע זעצער 1947, ז‘ 11 ↩︎
- .פֿון: זײַן. לידער. מינכן, שטוטגאַרט: נײַ וועלט 1948, ז”ז 7–9 ↩︎
- .פֿון: עקזאָדוס 1947. פּאָעמע און אַנדערע לידער. מינכן: פארלאג «באפרייוּנג» ביים צ. ק. פּועלי־ציון (צ. ס.) 1948, ז‘ 69 ↩︎
